به اطلاع می رساند دوازدهمین پیش نشست کنفرانس الهیّات عملی با عنوان «کلام کاربردی و امید» روز شنبه 16 بهمن 1400، با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین دکتر مسلم محمدی (دانشیار دانشگاه تهران) توسط انجمن کلام اسلامی حوزه با همکاری دبیرخانه علمی کنفرانس الهیّات عملی، برگزار گردید. علاقه‌مندان می توانند فیلم کامل این جلسه را در ذیل مشاهده نمایند.

گزارش مکتوب این جلسه تقدیم علاقه مندان می گردد:

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی در سخنرانی خود به بررسی چیستی کلام کاربردی و همچنین نسبت آن با موضوع امید پرداختند. ایشان به عنوان مقدمه به این نکته اشاره کردند که تمایزی ماهوی میان مصطلح کلام کاربردی و کلام عملی وجود ندارد، هر چند چه بسا صفت کاربردی با توجه به بسامد آن در علوم مختلف، ارجحیت داشته باشد. حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی پرداختن به کلام کاربردی را دغدغه اصلی ایشان در یک دهه اخیر دانستند، به نحوی که مصطلح کلام کاربردی اولین بار توسط ایشان در سال 1394 در مقاله ای علمی به صورت رسمی به کار گرفته و مطرح گردید.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی به منظور فهم دقیق کلام کاربردی، در 9 محور به مقایسه آن با کلام نظری یا کلاسیک پرداختند:

1.کلام نظری به دنبال تبیین و اثبات موضوعات کلامی است ولی هدف از کلام کاربردی اثر بخشی عملی به اعتقادات دینی در زندگی فردی و اجتماعی با غایت باور مومنانه است.

2.کلام نظری بیشتر حالت کلی و عام دارد، ولی در کلام کاربردی به حوزه های نوپدید، جزئی و اختلافی پرداخته می شود.

3.کلام نظری قوانین کلی ارائه می دهد که چندان سنجش پذیر نیستند ولی کلام کاربردی نظامی سنجش پذیر در اختیار می نهد.

4.کلام نظری پژوهشی بنیادی-نظری است، در حالیکه کلام کاربردی به دلیل ماهیت میان رشته ای خود، پژوهشی بنیادی-عملی محسوب می شود.

5.کلام نظری بیشتر جنبه فردی دارد ولی در کلام کاربردی جنبه اجتماعی غالب است.

6.کلام کاربردی بر خلاف کلام نظری، به آسیب شناسی و درمان شناسی دینی نیز می پردازد.

7.کلام کاربردی در مقایسه با کلام نظری جنبه ترویجی بیشتری دارد.

8.کلام کاربردی بر خلاف کلام نظری ماهیتی میان رشته ای دارد.

9.کلام کاربردی بر خلاف کلام نظری معطوف به عرصه عینی و مقام میدان است.

ایشان در بخش دوم سخنان خود با رویکرد کلام کاربردی به موضوع امید پرداختند. از نظر حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی امروز جامعه ایران به شدت نیازمند امید است. به علاوه مسئله امید و ناامیدی از دیرباز در حوزه کلام اسلامی تاثیر گذار بوده است، به نحوی اختلاف مبنایی دو جریان فکری خوارج و مرجئه را می توان به نحوی به همین موضوع بازگرداند. ایشان در تعریف امید، آن را به صورت یک حالت روانی که موجب انگیزه برای فعل می شود معرفی کردند که می تواند ناظر به حوزه فردی یا اجتماعی باشد، واقعی یا واهی باشد، و یا در نسبت با باور، احساسات یا افعال در نظر گرفته شود.

حجت الاسلام و المسملین دکتر محمدی به کارهای دکتر اشنایدر در حوزه روان شناسی امید اشاره کردند که می تواند برای شناخت عمیق تر این موضوع  مورد استفاده قرار گیرد.  دکتر اشنایدر امید را مبتنی بر سه اصل می داند: اصل اول هدف داشتن (که البته متفاوت از آرمان های کلی و نامشخص است)، اصل دوم داشتن مسیر برای رسیدن به هدف، و اصل سوم عاملیت به معنای باور شخص به توانایی محقق ساختن هدف. بر این اساس، امید یک فرایند شناختی است که فعال کردن آن می تواند فرد را به هدف خود برساند. جمع بندی مباحث دکتر اشنایدر آن است که افراد امیدوار هم دلبستگی های محکم تری دارند و هم به لحاظ فردی و اجتماعی افرادی مثبت هستند.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی در ادامه رویکردهای مختلف به امید را بر اساس آیات و روایات اسلامی نشان دادند. بر این اساس، امید گاه جنبه معرفت شناختی دارد. برای مثال طبق آیه انتهایی سوره مبارکه کهف، امید رسیدن به هدف مبتنی بر شناخت و اعتقاد صحیح به توحید، معاد و نبوت است. امید می تواند جنبه انسان شناختی، به معنای نگاه محبت آمیز و تکریمی به انسان، نیز داشته باشد. آیه «لا تقنطوا من رحمة الله» ناظر به همین جنبه است. در آیات و روایات گاه امید با حوزه رفتار پیوند خوررده است. مثلاً در آیه 218 سوره مبارکه بقره، امید حقیقی مبتنی بر عمل و رفتار صحیح شده است. نهایتاً در متون اسلامی، مباحثی ناظر به مفهوم شناسی امید نیز به چشم می خورد و آن تاکیدی است که این متون بر قراردادن امید حقیقی در حالتی میان خوف و رجاء دارد.

ایشان در مقام جمع بندی، مباحث خود در حوزه امید را یک طرح بحث اولیه در یکی از موضوعات کلام کاربردی دانستند که باید در آینده به طور جدی پیگیری شود و سخنان خود را با تاکید بر لزوم پرداختن به کلام کاربردی با استناد به سخن شهید محمدباقر صدر با این مضمون به پایان بردند: «وقتی می خواهیم اسلام را معرفی کنیم باید آن را در قالب برنامه ای برای اصلاح زندگی امروز بشر و اثر گذار بر زندگی دنیوی او ارائه دهیم، نه اینکه آثار آن را به قیامت منحصر کنیم».

پس از پایان سخنان حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدی، نوبت به بخش پرسش و پاسخ رسید. مهم ترین مطالبی که در این بخش مطرح گردید، به شرح زیر است:

• امروز نوع ِمواجهه و ادبیات ارتباطی الهیدانان با مردم دچار مشکل است و مباحث دینی به درستی به مردم منتقل نمی شود. یکی از دلایل آن تاکید بیش از اندازه بر مباحث عقلی و نظری است. به علاوه در موضوعات الهیاتی و به طور خاص بحث از امید، معمولا به ویژگی های خاص مخاطبان توجه نمی شود و همین امر از کارآمدی الهیات در عرصه زندگی بشر می کاهد.
• در کلام کاربردی بی شک باید از علوم مختلف اسلامی مانند فقه، اخلاق، تفسیر و ... نیز استفاده کرد و بر این اساس چه بسا مصطلح الهیات کاربردی به دلیل عمومیت و پذیرش بیشتری که دارد، مناسب تر باشد.
• الهیات کاربردی به محور دین یعنی انسان و معضلات وی توجه دارد.
• الهیات یا کلام اجتماعی یکی از شاخه های الهیات یا کلام کاربردی است، چرا که کلام کاربردی به معضلات و دغدغه های فردی انسان نیز می پردازد.
• یکی از مشکلات قدیمی در سنت اسلامی، مطرح شدن بسیاری از مباحث اخلاقی در حیطه امور مستحب و در نتیجه به کار گرفتن روش «تسامح در ادلّه سنن» در حوزه اخلاقیات است. همین مسئله موجب شده که اخلاق در سنت اسلامی به اندازه کافی جدی گرفته نشود، و این در حالیست که طبق روایت شریف نبوی « إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ» عقاید، اخلاق و فقه در عرض هم و هم وزن هستند.